10. เจติยสุตฺตวณฺณนา

[822] อุเทนยกฺขสฺส เจติยฏฺฐาเนติ อุเทนสฺส นาม ยกฺขสฺส เทวายตนสงฺเขเปน อิฏฺฐกาหิ กเต มหาชนสฺส จิตฺตีกตฏฺฐาเนฯ กตวิหาโรติ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ตตฺถ กตวิหาโรฯ วุจฺจตีติ ปุริมโวหาเรน ‘‘อุเทนเจติย’’นฺติ วุจฺจติฯ โคตมกาทีสุปีติ โคตมกเจติยนฺติ เอวมาทีสุปิฯ เอเสว นโยติ เจติยฏฺฐาเน กตวิหารภาวํ อติทิสติฯ วฑฺฒิตาติ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริพฺรูหิตาฯ ปุนปฺปุนํ กตาติ ภาวนาย พหุลีกรณวเสน อปราปรํ ปวตฺติตา อานีตาฯ ยุตฺตยานํ วิย กตาติ ยถา ยุตฺตมาชญฺญยานํ เฉเกน สารถินา อธิฏฺฐิตํ ยถารุจิ ปวตฺติมรหติ, เอวํ ยถารุจิ ปวตฺตนารหตํ คมิตาฯ ปติฏฺฐานฏฺเฐนาติ อธิฏฺฐานฏฺเฐนฯ วตฺถุ วิย กตาติ สพฺพโส อุปกฺกิเลสวิโสธเนน อิทฺธิวิเสสานํ ปวตฺติฏฺฐานภาวโต สุวิโสธิตปริสฺสยวตฺถุ วิย กตาฯ อธิฏฺฐิตาติ ปฏิปกฺขทูรีภาวโต สุภาวิตภาเวน ตํตํอธิฏฺฐานโยคฺยตาย ฐปิตาฯ สมนฺตโต จิตาติ สพฺพภาเคน ภาวนุปจยํ คมิตาฯ เตนาห ‘‘สุวฑฺฒิตา’’ติฯ สุฏฺฐุ สมารทฺธาติ อิทฺธิภาวนาย สิขปฺปตฺติยา สมฺมเทว สํเสวิตาฯ

อนิยเมนาติ ‘‘ยสฺส กสฺสจี’’ติ อนิยตวจเนนฯ นิยเมตฺวาติ ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติ สรูปคฺคหเณน นิยเมตฺวาฯ อายุปฺปมาณนฺติ ปรมายุปฺปมาณํ วทติฯ ตสฺเสว คหเณ การณํ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ มหาสีวตฺเถโร ปน มหาโพธิสตฺตานํ จริมภเว ปฏิสนฺธิทายิโน กมฺมสฺส อสงฺเขยฺยายุกตาสํวตฺตนสมตฺถตํ หทเย ฐเปตฺวา พุทฺธานํ อายุสงฺขารสฺส ปริสฺสยวิกฺขมฺภนสมตฺถตา ปาฬิยํ อาคตา เอวาติ อิมํ ภทฺทกปฺปเมว ติฏฺเฐยฺยาติ อโวจฯ

ขณฺฑิจฺจาทีหิ อภิสุยฺยตีติ เอเตน ยถา อิทฺธิพเลน ชราย น ปฏิฆาโต, เอวํ เตน มรณสฺสปิ น ปฏิฆาโตติ อตฺถโต อาปนฺนเมวาติฯ ‘‘กฺว สโร ขิตฺโต, กฺวจนิ ปติโต’’ติ อญฺญถา วุฏฺฐิเตนปิ เถรวาเทน อฏฺฐกถาวจนเมว สมตฺถิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘โส ปน น รุจฺจติ…เป.… นิยมิต’’นฺติฯ

ปริยุฏฺฐิตจิตฺโตติ ยถา กิญฺจิ อตฺถานตฺถํ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺกา, เอวํ อภิภูตจิตฺโตฯ โส ปน อภิภโว มหตา อุทโกเฆน อปฺปกสฺส อุทกสฺส อชฺโฌตฺถรณํ วิย อโหสีติ วุตฺตํ ‘‘อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต’’ติฯ

อญฺโญติ เถรโต, อริเยหิ วา อญฺโญ โย โกจิ ปโร ปุถุชฺชโนฯ ปุถุชฺชนคฺคหณญฺเจตฺถ ยถา สพฺเพน สพฺพํ อปฺปหีนวิปลฺลาโส มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต กิญฺจิ อตฺถานตฺถํ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, เอวํ เถโร ภควตา กตํ นิมิตฺโตภาสํ สพฺพโส น สลฺลกฺเขสีติ ทสฺสนตฺถํฯ เตนาห ‘‘มาโร หี’’ติอาทิฯ จตฺตาโร วิปลฺลาสาติ อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส, จิตฺตวิปลฺลาโส, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส, จิตฺตวิปลฺลาโสติ อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสาฯ เตนาติ ยทิปิ อิตเร อฏฺฐ วิปลฺลาสา ปหีนา, ยถาวุตฺตานํ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ อปฺปหีนภาเวนฯ อสฺสาติ เถรสฺสฯ

มทฺทตีติ ผุสนมตฺเตน มทฺทนฺโต วิย โหติ, อญฺญถา เตน มทฺทิเต สตฺตานํ มรณเมว สิยา, กิํ สกฺขิสฺสติ น สกฺขิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ กสฺมา น สกฺขิสฺสติ? นนุ เอส อคฺคสาวกสฺส มหิทฺธิกสฺส มหานุภาวสฺส กุจฺฉิํ ปวิฏฺโฐติ? สจฺจํ ปวิฏฺโฐ, ตญฺจ โข อตฺตโน มหานุภาวสฺส ทสฺสนตฺถํ, น วิพาธนาธิปฺปาเยนฯ วิพาธนาธิปฺปาเยน ปน อิธ ‘‘กิํ สกฺขิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ หทยมทฺทนสฺส อธิกตตฺตาฯ นิมิตฺโตภาสนฺติ เอตฺถ ‘‘ติฏฺฐตุ ภควา กปฺป’’นฺติ สกลกปฺปํ อวฏฺฐานยาจนาย ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา’’ติอาทินา อญฺญาปเทเสน อตฺตโน จตุริทฺธิปาทภาวนานุภาเวน กปฺปํ อวฏฺฐานสมตฺถตาวเสน สญฺญุปฺปาทนํ นิมิตฺตํฯ ตถา ปน ปริยายคฺคหณํ มุญฺจิตฺวา อุชุกํเยว อตฺตโน อธิปฺปายวิภาวนํ โอภาโสฯ ชานนฺโตเยวาติ มาเรน ปริยุฏฺฐิตภาวํ ชานนฺโต เอวฯ อตฺตโน อปราธเหตุโก สตฺตานํ โสโก ตนุโก โหติ, น พลวาติ อาห – ‘‘โทสาโรปเนน โสกตนุกรณตฺถ’’นฺติฯ กิํ ปน เถโร มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺตกาเล ปวตฺติํ ปจฺฉา ชานาตีติ? น ชานาติ สภาเวน, พุทฺธานุภาเวน ปน ชานาติฯ

อนตฺเถ นิโยเชนฺโต คุณมารเณน มาเรติ, วิราควิพนฺธเนน วา ชาตินิมิตฺตตาย ตตฺถ ตตฺถ ชาตํ มาเรนฺโต วิย โหตีติ ‘‘มาเรตีติ มาโร’’ติ วุตฺตํฯ อติปาปตฺตา ปาปิมาฯ กณฺหธมฺมสมนฺนาคโต กณฺโหฯ วิราคาทิคุณานํ อนฺตกรณโต อนฺตโกฯ สตฺตานํ อนตฺถาวหํ ปฏิปตฺติํ น มุญฺจตีติ นมุจิฯ อตฺตโน มารปาเสน ปมตฺเต พนฺธติ, ปมตฺตา วา พนฺธู เอตสฺสาติ ปมตฺตพนฺธุฯ

สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ สตฺต อหานิ สนฺธายาห ‘‘อฏฺฐเม สตฺตาเห’’ติ, น ปน ปลฺลงฺกสตฺตาหาทิ วิย นิยตกิจฺจสฺส อฏฺฐมสตฺตาหสฺส นาม ลพฺภนโตฯ สตฺตมสตฺตาหสฺส หิ ปรโต อชปาลนิคฺโรธมูเล พฺรหฺมุโน สกฺกสฺส จ ปฏิญฺญาตธมฺมเทสนํ ภควนฺตํ ญตฺวา ‘‘อิทานิ สตฺเต ธมฺมเทสนาย มม วิสยํ อติกฺกาเมสฺสตี’’ติ สญฺชาตโทมนสฺโส หุตฺวา ฐิโต จินฺเตสิ, ‘‘หนฺทาหํ ทานิ นํ อุปาเยน ปรินิพฺพาเปสฺสามิ, เอวมสฺส มโนรโถ อญฺญถตฺตํ คมิสฺสติ, มม มโนรโถ อิชฺฌิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต – ‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา’’ติอาทินา ปรินิพฺพานํ ยาจิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐเม สตฺตาเห’’ติอาทิฯ ตตฺถ อชฺชาติ อายุสงฺขารโวสฺสชฺชนทิวสํ สนฺธายาหฯ ภควา จสฺส อติพนฺธนาธิปฺปายํ ชานนฺโตปิ ตํ อนาวิกตฺวา ปรินิพฺพานสฺส อกาลภาวเมว ปกาเสนฺโต ยาจนํ ปฏิกฺขิปิฯ เตนาห ‘‘น ตาวาห’’นฺติอาทิฯ

มคฺควเสน พฺยตฺตาติ สจฺจปฏิเวธเวยฺยตฺติเยน พฺยตฺตาฯ ตเถว วินีตาติ มคฺควเสน กิเลสานํ สมุจฺเฉทวินเยน วินีตาฯ ตถา วิสารทาติ อริยมคฺคาธิคเมเนว สตฺถุสาสเน เวสารชฺชปฺปตฺติยา วิสารทา, สารชฺชกรานํ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทิปาปธมฺมานํ วิคเมน วิสารทภาวํ ปตฺตาติ อตฺโถฯ ยสฺส สุตสฺส วเสน วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรณํ สมฺภวติ, ตํ อิธ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ‘‘สุต’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘เตปิฏกวเสนา’’ติฯ ติณฺณํ ปิฏกานํ สมูโห เตปิฏกํ, ตีณิ วา ปิฏกานิ ติปิฏกํ, ติปิฏกเมว เตปิฏกํ, ตสฺส วเสนฯ ตเทวาติ ยํ ตํ เตปิฏกํ โสตพฺพภาเวน สุตนฺติ วุตฺตํ, ตเมวฯ ธมฺมนฺติ ปริยตฺติธมฺมํฯ ธาเรนฺตีติ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสํ วิย อวินสฺสนฺตํ กตฺวา สุปฺปคุณสุปฺปวตฺติภาเวน ธาเรนฺติ หทเย ฐเปนฺติฯ อิติ ปริยตฺติธมฺมวเสน พหุสฺสุตธมฺมธรภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิเวธวเสนปิ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อริยธมฺมสฺสาติ มคฺคผลธมฺมสฺส, นววิธสฺส วา โลกุตฺตรธมฺมสฺสฯ อนุธมฺมภูตนฺติ อธิคมายานุรูปํ ธมฺมภูตํฯ อนุจฺฉวิกปฏิปทนฺติ ตเมว วิปสฺสนาธมฺมมาห, ฉพฺพิธา วิสุทฺธิโย วาฯ อนุธมฺมนฺติ นิพฺพานธมฺมสฺส อนุธมฺโม, ยถาวุตฺตปฏิปทา, ตสฺสานุรูปํ อภิสลฺเลขิตํ อปฺปิจฺฉตาทิธมฺมํฯ จรณสีลาติ สมาทาย วตฺตนสีลาฯ อนุมคฺคผลธมฺโม เอติสฺสาติ วา อนุธมฺมา, วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา, ตสฺส จรณสีลาฯ

อตฺตโน อาจริยวาทนฺติ อตฺตโน อาจริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วาทํฯ สเทวกสฺส โลกสฺส อาจารสิกฺขาปเนน อาจริโย, ภควา, ตสฺส วาโท, จตุสจฺจเทสนาฯ

อาจิกฺขิสฺสนฺตีติ อาทิโต กเถสฺสนฺติ, อตฺตนา อุคฺคหิตนิยาเมน ปเร อุคฺคณฺหาเปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ เทเสสฺสนฺตีติ วาเจสฺสนฺติ, ปาฬิํ สมฺมา ปโพเธสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ปญฺญเปสฺสนฺตีติ ปชานาเปสฺสนฺติ, สงฺกาเสสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ปฏฺฐเปสฺสนฺตีติ ปกาเรหิ ฐเปสฺสนฺติ, ปกาเสสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ วิวริสฺสนฺตีติ วิวฏํ กริสฺสนฺติฯ วิภชิสฺสนฺตีติ วิภตฺตํ กริสฺสนฺติฯ อุตฺตานีกริสฺสนฺตีติ อนุตฺตานํ คมฺภีรํ อุตฺตานํ ปากฏํ กริสฺสนฺติฯ สหธมฺเมนาติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท การณปริยาโย ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 720) วิยาติ อาห ‘‘สเหตุเกน สการเณน วจเนนา’’ติฯ

สปฺปาฏิหาริยนฺติ สนิสฺสรณํฯ ยถา ปรวาทํ ภญฺชิตฺวา สกวาโท ปติฏฺฐหติ, เอวํ เหตุทาหรเณหิ ยถาธิคตมตฺถํ สมฺปาเทตฺวา ธมฺมํ กเถสฺสนฺติฯ เตนาห ‘‘นิยฺยานิกํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’ติ , นววิธํ โลกุตฺตรํ ธมฺมํ ปโพเธสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘ปญฺญเปสฺสนฺตี’’ติอาทีหิ ฉหิ ปเทหิ ฉ อตฺถปทานิ ทสฺสิตานิ, อาทิโต ปน ทฺวีหิ ปเทหิ ฉ พฺยญฺชนปทานิฯ เอตฺตาวตา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สํวณฺณนานเยน สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ เนตฺติยํ (เนตฺติ. สงฺคหวาร) ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺตํ, ตํ สพฺพํ พฺยญฺชนญฺจ อตฺโถ จา’’ติฯ

สิกฺขตฺตยสงฺคหิตนฺติ อธิสีลสิกฺขาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหํฯ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยนฺติ อนวเสสํ สตฺถุสาสนภูตํ เสฏฺฐจริยํฯ สมิทฺธนฺติ สมฺมเทว วฑฺฒิตํฯ ฌานสฺสาทวเสนาติ เตหิ เตหิ ภิกฺขูหิ สมธิคตฌานสุขวเสนฯ วุฑฺฒิปฺปตฺตนฺติ อุฬารปณีตภาวูปคมเนน สพฺพโส ปริวุฑฺฒิมุปคตํฯ สพฺพปาลิผุลฺลํ วิย อภิญฺญาสมฺปทาหิ สาสนาภิวุฑฺฒิยา มตฺถกปฺปตฺติโตฯ ปติฏฺฐิตวเสนาติ ปติฏฺฐานวเสน, ปติฏฺฐปฺปตฺติยาติ อตฺโถฯ ปฏิเวธวเสน พหุโน ชนสฺส หิตํ พาหุชญฺญํฯ เตนาห ‘‘มหาชนาภิสมยวเสนา’’ติฯ ปุถุ ปุถุลํ ภูตํ ชาตํ, ปุถุตฺตํ ภูตํ ปตฺตนฺติ วา ปุถุภูตํฯ เตนาห ‘‘สพฺพากาเรน ปุถุลภาวปฺปตฺต’’นฺติฯ สุฏฺฐุ ปกาสิตนฺติ สมฺมเทว อาทิกลฺยาณาทิภาเวน ปเวทิตํฯ

สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวาติ อยํ กายาทิวิภาโค อตฺตภาวสญฺญิโต ทุกฺขภาโร มยา เอตฺตกํ กาลํ วหิโต, อิทานิ ปน น วหิตพฺโพ, เอตสฺส อวหนตฺถํ จิรตรํ กาลํ อริยมคฺคสมฺภาโร สมฺภโต, สฺวายํ อริยมคฺโค ปฏิวิทฺโธ, ยโต อิเม กายาทโย อสุภาทิโต สภาวาทิโต สมฺมเทว ปริญฺญาตาติ จตุพฺพิธมฺปิ สติํ ยถาตถํ วิสเย สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตํ กตฺวาฯ ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ยสฺมา อิมสฺส อตฺตภาวสญฺญิตสฺส ทุกฺขภารสฺส วหเน ปโยชนภูตํ อตฺตหิตํ โพธิมูเล เอว ปริสมาปิตํ, ปรหิตํ ปน พุทฺธเวเนยฺยวินยนํ ปริสมาปิตํ มตฺถกปฺปตฺตํ, ตํ ทานิ มาสตฺตเยเนว ปริสมาปนํ ปาปุณิสฺสติ, ตสฺมา อาห ‘‘วิสาขปุณฺณมายํ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ, เอวํ พุทฺธญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา สจฺจภาเคน วินิจฺฉยํ กตฺวาฯ อายุสงฺขารํ วิสฺสชีติ อายุโน ชีวิตสฺส อภิสงฺขรณํ ผลสมาปตฺติธมฺมํ น สมาปชฺชิสฺสามีติ วิสฺสชิ, ตํ วิสฺสชฺชเนเนว เตน อภิสงฺขรียมานํ ชีวิตสงฺขารํ น ปวตฺตยิสฺสามีติ วิสฺสชิฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ

ฐานมหนฺตตายปิ ปวตฺติอาการมหนฺตตายปิ มหนฺโต ปถวีกมฺโปฯ ตตฺถ ฐานมหนฺตตาย ภูมิจาลสฺส มหนฺตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทา…เป.… อกมฺปิตฺถา’’ติ วุตฺตํ, สา ปน ชาติเขตฺตภูตา ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอว, น ยา กาจิฯ ยา มหาภินีหารมหาชาติอาทีสุปิ อกมฺปิตฺถ, ตทาปิ ตตฺตกาย เอว กมฺปเน กิํ การณํ? ชาติเขตฺตภาเวน ตสฺเสว อาทิโต ปริคฺคหสฺส กตตฺตา, ปริคฺคหณญฺจสฺส ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ ปุริมพุทฺธานมฺปิ ตตฺตกเมว ชาติเขตฺตํ อโหสิฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ทสสหสฺสี โลกธาตุ นิสฺสทฺทา โหติ นิรากุลา…เป.… มหาสมุทฺโท อาภุชติ, ทสสหสฺสี ปกมฺปตี’’ติ จ อาทิฯ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ฉปฺปการปฺปเวธเนนฯ อวีตราเค ภิํเสตีติ ภิํสโน, โส เอว ภิํสนโกติ อาห ‘‘ภยชนโก’’ติฯ เทวเภริโยติ เทวทุนฺทุภิสทฺทสฺส ปริยายวจนมตฺตํ, น เจตฺถ กาจิ เภรี เทวทุนฺทุภีติ อธิปฺเปตา, อถ โข อุปฺปาตภาเวน ลพฺภมาโน อากาสโต นิคฺโฆสสทฺโทฯ เตนาห ‘‘เทโว’’ติอาทิฯ เทโวติ เมโฆฯ

ตสฺส หิ ตทา อจฺฉภาเวน อากาสสฺส วสฺสาภาเวน สุกฺขคชฺชิตสญฺญิเต สทฺเท นิจฺฉรนฺเต เทวทุนฺทุภิสมญฺญาฯ เตนาห ‘‘เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชี’’ติฯ

ปีติเวควิสฺสฏฺฐนฺติ ‘‘เอวํ จิรตรกาลํ วหิโต อยํ อตฺตภาวสญฺญิโต ทุกฺขภาโร, ทานิ น จิรสฺเสว นิกฺขิปิสฺสามี’’ติ สญฺชาตโสมนสฺโส ภควา สภาเวเนว ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนติ, เอวํ อุทาเนนฺเตน อยมฺปิ อตฺโถ สาธิโต โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อฏฺฐกถายํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตุลียตีติ ตุลนฺติ ตุล-สทฺโท กมฺมสาธโนติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุลิต’’นฺติ วุตฺตํฯ อปฺปานุภาวตาย ปริจฺฉินฺนํฯ ตถา หิ ตํ ปฏิปกฺเขน ปริโต ขณฺฑิตภาเวน ปริตฺตนฺติ วุจฺจติฯ ปฏิปกฺขวิกฺขมฺภนโต ทีฆสนฺตานตาย วิปุลผลตาย จ น ตุลํ น ปริจฺฉินฺนํฯ เยหิ การเณหิ ปุพฺเพ อวิเสสโต ‘‘มหคฺคตํ อตุล’’นฺติ วุตฺตํ, ตานิ การณานิ รูปาวจรโต อารุปฺปสฺส สาติสยํ วิชฺชนฺตีติ อรูปาวจรํ อตุลนฺติ วุตฺตํ, อิตรญฺจ ตุลนฺติฯ อปฺปวิปากนฺติ ตีสุปิ กมฺเมสุ ยํ อปฺปวิปากํ หีนํ, ตํ ตุลํฯ พหุวิปากนฺติ ยํ มหาวิปากํ ปณีตํ, ตํ อตุลํฯ ยํ ปเนตฺถ มชฺฌิมํ, ตํ หีนํ อุกฺกฏฺฐนฺติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทฺวีสุ ภาเคสุ ปกฺขิปิตพฺพํฯ หีนตฺติกวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว อปฺปพหุวิปากตํ นิทฺธาเรตฺวา ตสฺส วเสน ตุลาตุลภาโว เวทิตพฺโพฯ สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโวติ อาห ‘‘สมฺภว^ เหตุภูต’’นฺติฯ นิยกชฺฌตฺตรโตติ สสนฺตานธมฺเมสุ วิปสฺสนาวเสน โคจราเสวนาย จ รโตฯ สวิปากํ สมานํ ปวตฺติวิปากมตฺตทายิกมฺมํ สวิปากฏฺเฐน สมฺภวํ, น จ ตํ กามาทิ^ ภวาภิสงฺขารกนฺติ ตโต วิเสสนตฺถํ สมฺภวนฺติ วตฺวา ‘‘ภวสงฺขาร’’นฺติ วุตฺตํฯ โอสฺสชีติ อริยมคฺเคน อวสฺสชิฯ กวจํ วิย อตฺตภาวํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํ อตฺตนิ สมฺภูตตฺตา อตฺตสมฺภวํ กิเลสญฺจ อภินฺทีติ กิเลสเภทสหภาวิกมฺโมสฺสชฺชนํ ทสฺเสนฺโต ตทุภยสฺส การณมาห ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติฯ

ปฐมวิกปฺเป อวสชฺชนเมว วุตฺตํฯ เอตฺถ อวสชฺชนากาโรติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตีเรนฺโตติ ‘‘อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขม’’นฺติอาทินา วีมํสนฺโตฯ ตุเลนฺโต ตีเรนฺโตติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทิํ วตฺวา ภวสงฺขารสฺส อวสชฺชนาการํ สรูปโต ทสฺเสติฯ

เอวนฺติอาทินา ปน อุทานคาถาวณฺณนายํ อาทิโต วุตฺตมตฺถํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ อภีตภาวญาปนตฺถญฺจาติ อยมฺปิ อตฺโถ สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

จาปาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปาสาทกมฺปนวคฺโค

1-2. ปุพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา

[823-824] ปรโต อิมสฺมิํ ปาสาทกมฺปนวคฺเค ทสมสุตฺเต อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ ฉอภิญฺญาปาทกาติ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ปาทกภูตา ปธานภูตาฯ ยถา ปฐมสุตฺเต, ตถา ทุติยตติยสุตฺเตสุปิ จ ฉอภิญฺญาปาทกา อิทฺธิปาทา กถิตาติ อตฺโถฯ